Zee-egels (Echinoderma)

De zee-egel is de eerste fossielsoort waar ik zelf bewust mee in contact kwam. We gingen naar Frankrijk, mijn eerste fossiel-zoek-vakantie. Langzaam liepen we langs de kust om af en toe een wit bolletje in een steen te zien zitten. Opportunistisch als ik was zag ik een klein stukje zee-egel hier uitsteken (zie foto) en dacht: dit is mijn kans.

Gekleed voor de gelegenheid pak ik m’n hamer erbij en begin te rammen op een veel te harde steen, om bij slag 332 en beschadiging 36 een vrij middelmatige zee-egel uit de steen te halen. Ook bij fossielen zoeken geldt: weet je slagen te kiezen.

Maar ook in kalkgroeves zijn zee-egels te vinden. Hier zijn ze vaak al uit het gesteente geërodeerd en dan blijkt het de kunst om de minst kapotte of grootste te vinden. (Of als eerst de hoogste berg op te komen.) En in dit soort groeves heb ik na ons Franse avontuur de meeste zee-egels gevonden.

Waar en wanneer
De naam komt van het oude Franse herichun, wat vertaalt naar ‘de egel’. Hoewel hun vorm misschien niet zo spannend is, is de geschiedenis van de zee-egel alles behalve dat. Het beestje verscheen voor het eerst in Laat-Ordovicium (450 miljoen jaar geleden), maar leeft nu nog steeds. Wil je snel een zee egel vinden, moet je aan de Zeeuwse kust zijn. Hier spoelen 1 centimeter grote zeeboontjes aan; een recente zee-egel soort. Wil je het iets spectaculairder? Kijk dan eens aan de kust van Frankrijk of zoek het iets tropischer. Zee-egels kunnen veel hebben, al ligt dit vooral aan de soort waar je mee te maken heb. Je kunt ze vinden van kilometers diep op de zeebodem, tot vlak bij de kustlijn. Colobocentrotus atratus is een soort dat zelfs een paar uur droog kan komen te liggen. Hoewel het dier dus veel kan hebben, zijn de meeste soorten te vinden om en nabij de (tropische) kust tot tientallen meters diep in het water.

Soorten
Zee-egels zijn er in veel soorten en maten. De kleinste zee-egel die ik ooit gevonden heb is misschien een halve centimeter groot. De grootste 5-10 cm. Maar dit kan nog veel groter, de grootste soort die is gevonden kon namelijk ooit 35 cm worden. Het grootste onderscheid voor mijzelf is altijd regulier en irregulier. Terwijl de regulaire er alles behalve gewoontjes uitziet en ook zelden (intact) wordt gevonden in de omgeving. De reguliere zee-egel was de eerste soort die ontwikkelde en is qua anatomie een beetje anders.

bolbaster omhuld door vuursteen

Zee-egel en bolbaster omhuld door vuursteen

Anatomie
Zee-egels behoren tot de soort Echinodermata. Dit is de soort waar ook zeesterren tot behoren. De meeste Echinodermen worden gekenmerkt door hun vijfvoudige symmetrie. Perfect te zien in de fossiele variant van het beestje, aangezien de stekels meestal van het lijf af zijn. 

De mond (peristoom) zit onderop, waarmee ze voornamelijk algen en zachte organismen zoals mossels eten. De kont (periproct) zit aan de achterkant (irregulier) of aan de bovenkant (regulier). Het darmstelsel is zeer goed ontwikkeld aangezien de egels gedurende hun leven zoveel ‘eigenaardige’ dingen, zoals zand en planten binnenkrijgen. Tussen man en vrouw valt geen onderscheid te maken binnen zee-egels.

echinocorys sulcata

Wanneer je met een snorkel op aan de kust van Spanje gaat zwemmen is het zeer waarschijnlijk hier en daar een zee-egel tegen te komen. Hier herken je ze aan de tientallen stekels die om hun lijf zitten. Deze verschillen heel erg per soort qua dikte en vorm. In fossielen zijn de stekels helaas meestal verloren gegaan. Vaak vind je wel losse stekels en heel soms liggen ze nog rondom het fossiel. Het is op de schil te zien waar ze hebben gezeten. De stekels zijn beschermend van aard; Ze zijn heel scherp of giftig waardoor ze roofdieren zoals kreeften en zee-otters op een afstandje houden. De stekels zijn niet alleen handig om zich te beschermen, maar worden ook gebruikt om soepel over de oceaanbodem te lopen.

Recente zee-egel met stekels

Schil
Wat zo mooi is aan het fossiel zelf is vaak de structuur van de schil. De schildjes zijn soms mooi opgebroken waardoor het patroon nog duidelijker wordt. De schil bestaat uit meerdere segmenten, zodanig aan elkaar geplakt dat een lokale beschadiging niet de hele huls beschadigd.

Veel zee-egels kunnen met de originele schaal gevonden worden. Soms is het fossiel echter door en door versteend. Dit is gunstig als de originele zee-egelschaal bijvoorbeeld helemaal is glad geërodeerd en er niet heel spannend uit ziet. Wanneer je dan de schaal eraf haalt, hou je een mooie kern over.

echinocorys sulcata

Versteende kern van een echinocorys scutatus

Zee-egels als inspiratie
De zee-egel is een grote inspiratie voor moderne technologie. Inspiratie is onder andere gehaald uit de mond. Dit systeem zit blijkbaar zo goed en sterk in elkaar dat het is gebruikt in het design van een apparaat om buitenaardse grond-samples te verzamelen. Ook het sterke exoskelet van een zee-egel is een handig isolatie omhulsel voor het beestje, wat in de medische wereld goed van pas komt. Wanneer medicijnen en vaccines naar moeilijk bereikbare plekken moeten komen, is er niet altijd een mogelijkheid om deze gekoeld te bewaren, terwijl dat wel moet. Een soortgelijk omhulsel zou ervoor kunnen zorgen dat deze medicijnen beschermd zijn tegen onwenselijke omstandigheden.

hemipneustes striatoradiatus

*Alle fossiele zee-egels zijn zelf gevonden en gefotografeerd